Επιστροφή στην Αθήνα
Έτσι αντί να πάει κατευθείαν στην Αθήνα, πρώτα πήγε στη Σάμο για να πάρει 20 πλοία και να προχωρήσει με αυτά στον Κεραμεικό Κόλπο για να συγκεντρώσει 100 τάλαντα.
Τελικά, σάλπαρε στο Γύθειο όπου ενημερώθηκε για την κατάσταση Σπαρτιατών καθώς και το κλίμα απέναντι του στην Αθήνα. Οι έρευνες του τον διαβεβαίωσαν ότι η Αθήνα περίμενε φιλικά την επιστροφή του και αφού οι φίλοι του τον. παρότρυναν να επιστρέψει σάλπαρε για τον Πειραιά..όπου τον περίμενε θερμή υποδοχή.
Μπήκε στο λιμάνι γεμάτος φόβο μέχρι να δεί τον ξάδερφο του και άλλους φίλους του και γνωστούς του, οι οποίοι τον κάλεσαν στη ξηρά. Όταν έφθασε στην ακτή, τον υποδέχθηκαν ως ήρωα. Παρόλο αυτά, κάποιοι είδαν ένα κακό οιωνό στο γεγονός ότι επέστρεψε στην Αθήνα την ίδια μέρα όταν γινόταν η τελετή των Πλυντήριων (γιορτή, κατά την οποία, το παλαιό άγαλμα της Αθηνάς καθαρίζεται). Εθεωρείτο ως η πιο άτυχη μέρα του χρόνου για να γίνει μια σημαντική αλλαγή.
Όλες οι ποινικές διαδικασίες ακυρώθηκαν και οι κατηγορίες της βλασφημίας αποσύρθηκαν επισήμως. Ο Αλκιβιάδης ήταν ικανός να διεκδικήσει την αξιοπρέπεια του και να ανεβάσει το ηθικό των Αθηναίων οδηγώντας την ιερά πομπή προς την Ελευσίνα (για την τελετή των Ελευσίνιων Μυστήριων) για πρώτη φορά μετά την κατάληψη της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες.
Ήττα και Φυγή
Εν τω μεταξύ, ο Τισσαφέρνης αντικαταστάθηκε από τον Κύρο τον Νεότερο (γιος του Δαρείου Β' της Περσίας), ο οποίος αποφάσισε να υποστηρίξει οικονομικά τους Πελοποννήσιους. Αυτή η κίνηση άρχισε να προσελκύει Αθηναίους λιποτάκτες στον Σπαρτιάτικο στόλο. Επιπλέον, οι Σπαρτιάτες αντικατέστησαν τον Μίνδαρο με τον Λύσανδρο, ένα πολύ ικανό Ναύαρχο.Αυτά τα γεγονότα οδήγησαν στην ταχεία ανάπτυξη του Πελοποννησιακού στόλου εις βάρος των Αθηναίων.
Αναζητώντας κονδύλια για μια αποφασιστική μάχη, ο Αλκιβιάδης άφησε το Νότιον για να βοηθήσει τον Θρασύβουλο στην πολιορκία της Φώκαιας. Ο Αλκιβιάδης φοβόταν ότι ο Πελοποννησιακός στόλος ήταν κοντά, και άφησε 80 πλοία εκεί κοντά για να τον παρακολουθεί, υπό τη διοίκηση του προσωπικού του πηδαλιούχου, Αντίοχου με διαταγή να ΜΗΝ επιτεθεί.
Ο Αντίοχος δεν τήρησε αυτή την απλή διαταγή και προσπάθησε να δελεάσει τον Λύσανδρο σε μάχη με τις ίδιες τακτικές όπως στην Κύζικο. Η κατάσταση στο Νότιον, ωστόσο, ήταν τελείως διαφορετική από αυτή της Κύζικου - οι Αθηναίοι δεν κατείχαν το στοιχείο του αιφνιδιασμού, και ο Λύσανδρος ήξερε πολλά για τον Αθηναϊκό στόλο χάρη στους λιποτάκτες.
Το πλοίο του Αντιόχου βυθίστηκε, και αυτός σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας Σπαρτιατικής επίθεσης - τα υπόλοιπα πλοία κινήθηκαν πίσω προς το Νότιον, όπου η κύρια Αθηναϊκή δύναμη ήταν απροετοίμαστη για μια ξαφνική επίθεση του Σπαρτιατικού στόλου.
Στις επόμενες μάχες, ο Λύσανδρος πέτυχε μια ολοκληρωμένη νίκη. Ο Αλκιβιάδης επέστρεψε γρήγορα και προσπάθησε να ακυρώσει την ήττα στο Νότιον, πετυχαίνοντας μια άλλη νίκη, αλλά ο Λύσανδρος δεν μπορούσε να επιτεθεί ξανά κατά του στόλου.
Η ευθύνη για την ήττα στο Νότιον έπεσε στον Αλκιβιάδη, και οι εχθροί του είδαν την ευκαιρία να του επιτεθούν και να τον παύσουν από τη διοίκηση, αν και μερικοί σύγχρονοι μελετητές θεωρούν ότι ο Αλκιβιάδης δεν έπρεπε να καταδικασθεί για το λάθος του Αντίοχου.
Στην Αθήνα οι πολιτικοί του αντίπαλοι κατηγόρησαν τον Αλκιβιάδη για την ήττα και κατάφεραν να του αφαιρεθεί η αρχιστρατηγία. Κατά συνέπεια, ο Αλκιβιάδης καταδίκασε τον εαυτό του σε εξορία.
Οι συνέπειες της ήττας ήταν σοβαρές για την Αθήνα. Αν και η ήττα ήταν μικρή, προκάλεσε την απόλυση όχι μόνο του Αλκιβιάδη από τον στόλο, αλλά και των συμμάχων του, όπως του Θρασύβουλου, του Θηραμένη και του Κριτία. Αυτοί αποτελούσαν τους καλύτερους διοικητές που είχε η Αθήνα εκείνη την εποχή, και η απόλυση τους οδήγησε στην απόλυτη παράδοση των Αθηναίων, δύο χρόνια αργότερα, μετά την ήττα στους Αιγός Ποταμούς.
Ο Αλκιβιάδης δεν επέστρεψε ποτέ ξανά στην Αθήνα, και σάλπαρε βόρεια για τα κάστρα της Θρακικής Χερσονήσου στον Ελλήσποντο, οπου ίδρυσε δικό του βασίλειο και οχυρό για την προσωπική του ασφάλεια - το οποίο κράτησε για τρία χρόνια. Διατηρούσε είκοσι τριήρεις και πέντε χιλιάδες οπλίτες.
Οταν ο Αθηναϊκός στόλος συγκεντρώθηκε στους Αιγός Ποταμούς, ο Αλκιβιάδης πλησίασε πάλι τους Αθηναίους και τους εξήγησε ότι αν πολεμούσαν εκεί..ήταν χαμένοι από χέρι..τους πρόσφερε και την βοήθεια του..Δεν του έδωσαν καν σημασία...και πλέον η ήττα ηταν γεγονός..
Τελικά έφυγε κάτω από την απειλή ολόκληρης της στρατιάς και του στόλου Περσών και Σπαρτιατών, που, κάτω από τις διαταγές του Λύσανδρου, στράφηκαν προσωπικά εναντίον του μετά τη συντριβή των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς.
Βρήκε καταφύγιο στην Φρυγία, στον Πέρση σατράπη
Φαρνάβαζο, με την πρόθεση να πάει στα Σούσα στο Μεγάλο Βασιλιά της Περσίας Αρταξέρξη B' για τα συνωμοτικά σχέδια του αδελφού του Κύρου που τα είχε πληροφορηθεί. Αλλά
τότε εναντίον του βρεθήκαν όχι μόνο οι Σπαρτιάτες, αλλά και οι Τριάκοντα Τυρρανοι
που ένιωθαν απειλή και είχαν εξορίσει ήδη και τον γιο του αφού δήμευσαν τα
κτήματά του στην Αττική, αφού του στέρησαν τα πολιτικά του δικαιώματα και
απαγόρευσαν τη διαμονή του σε όλη την Ελλάδα.
Ο θάνατος και πολλές υποθέσεις για το ποιοι τον δολοφόνησαν τελικά..
 |
| O Θανάτος του Αλκιβιαδη |
Πολλά γεγονότα για τον θάνατο του Αλκιβιάδη παραμένουν
ασαφή, καθώς υπάρχουν συγκρουόμενες αναφορές. Σύμφωνα με την παλαιότερη από
αυτές, υπεύθυνοι για τον θάνατο του Αλκιβιάδη ήταν οι Σπαρτιάτες, και πιο
συγκεκριμένα ο Λύσανδρος.
- Αν και πολλά από την περιγραφή του δεν επιβεβαιώνονται ανεξάρτητα, η θεωρία του Πλούταρχου είναι ως εξής: ο Λύσανδρος έστειλε ένα απεσταλμένο στον Φαρνάβαζο, ο οποίος με τη σειρά του, έστειλε τον αδερφό του στη Φρυγία, όπου ζούσε ο Αλκιβιάδης μαζί με την ερωμένη του, Τιμάνδρα. Το 404 π.Χ, καθώς ήταν έτοιμος να ξεκινήσει για τα περσικά ανάκτορα, το σπίτι του περικυκλώθηκε και πυρπολήθηκε. Βλέποντας ότι δεν υπήρχε ελπίδα να σωθεί, ο Αλκιβιάδης επιτέθηκε στους δολοφόνους, και κατάφερε να σκοτώσει έναν από αυτούς.
- Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το μέρος θανάτου του Αλκιβιάδη ήταν το Έλαφος, ένα βουνό στη Φρυγία
- Άλλες αναφορές λένε ότι ο Αλκιβιάδης δολοφονήθηκε με διαταγή των Περσών τυράννων Τισσαφέρνη και Φαρνάβαζου. Διακόσοι ένοπλοι πλησίασαν μέσα στη νύχτα το καλύβι που έμενε με την ερωμένη του και τη μικρή της κόρη, που είχε άγνωστο πατέρα. Ο Αλκιβιάδης αντιλήφθηκε τους δολοφόνους να πλησιάζουν, έβαλε φωτιά στην καλύβα για να βλέπει, και όρμισε απάνω τους γυμνός, τυλίγοντας με τα ρούχα του το αριστερό του χέρι για ασπίδα, με ένα ξίφος στο δεξί. Οι διακόσιοι ένοπλοι τράπηκαν σε φυγή (!) και ταμπουρώθηκαν προσπαθώντας να αποκρούσουν την επίθεσή του (!). Τελικά κατάφεραν να τον σκοτώσουν, πετώντας του δόρατα από μακριά (!), όταν η φωτιά άρχισε να σβήνει.
- Αλλες αναφορες λενε οτι Δολοφονήθηκε όμως από ανθρώπους του Φαρνάβαζου, ο οποίος είχε συνωμοτήσει εναντίον του και με τον Λύσανδρο αλλά και με τους Τριάκοντα Τυράννους της Αθήνας.
Γιατι τον
δοφονησαν;
Κάπου εδω αρχίζουν
διάφοροι προβληματισμοί που αξίζει να τους αναφέρω...
Ο Πλούταρχος αναφέρει...
- «Και έλεγε μεν αυτά ο Αλκιβιάδης και τους συνεβούλευε (τους Αθηναίους) να μετακινήσουν τον στόλον εις την Σηστόν, αλλ’ οι στρατηγοί δεν έδιδον προσοχή εις τας συμβουλάς των. Ο Τυδεύς μάλιστα και με υβριστικόν τρόπον τον εκάλεσε να αποχωρήση, ειπών ότι άλλοι στρατηγούν και όχι εκείνος»
- «Εις μερικούς μεν εφαίνετο, όταν έλεγε αυτά, ότι επεδίωκε να καυχηθή, εις άλλους δε ότι λέγει πιθανά πράγματα, διότι αν έφερνε πολλούς Θράκας, ακοντιστάς και ιππείς, ηδύνατο να πολεμήση και να προκαλέση ζημίας εις το στρατόπεδο των εχθρών.»
- «Οι Αθηναίοι ελυπούντο διότι εστερήθηαν της ηγεμονίας. Όταν δε ο Λύσανδρος εστέρησε αυτούς και της ελευθερίας των και παρέδωκε την πόλιν εις Τριάκοντα άνδρας,9 τότε εννοόησαν την σπουδαιότητα των σκέψεων, τας οποίας είχον αμελήσει, όταν ακόμη ηδύναντο να σωθούν, και επανήρχοντο ήδη εις αυτάς. Τώρα, όμως, όταν τα πράγματα είχαν απολεσθή πλέον, επανέλεγον ολοφυρόμενοι τα σφάλματα και τας ανοησίας των εκ των οποίων μεγίστην εθεωρούσαν την δευτέραν προς τον Αλκιβιάδην οργήν των, που τον απεμάκρυναν χωρίς διόλου να αδικήση.»
- «Τέλος ο Κριτίας έλεγεν εις τον Λύσανδρον ότι, εφ’ όσον οι Αθηναίοι εδημοκρατούντο, δεν ηδήναντο οι Λακεδαιμόνιοι να άρχουν ασφαλώς της Ελλάδος, και ότι ο Αλκιβιάδης, εφ’ όσον ζη, δεν θα αφήση τους Αθηναίους να μείνουν εν ησυχία προς το καθεστώς, ακόμη και αν διάκεινται πράως και καλώς προς την ολιγαρχίαν. Ο Λύσανδρος όμως δεν επείσθη εις αυτά, παρά όταν έλαβε παρά των αρχόντων της πατρίδος του την σκυτάλην,10 δια της οποίας διετάσσετο να εξολοθρεύση τον Αλκιβιάδην, είτε διότι και εκείνοι εφοβήθησαν την δραστηριότητα και πολυπραγμοσύνην του ανδρός, είτε διότι ηθέλησαν να χαρισθούν εις τον Άγιν.»
Το ερώτημα,
λοιπόν, που απομένει αιώνες τώρα είναι...ποιος τελικά διέταξε και δολοφόνησε
τον Αλκιβιάδη; Ακόμα και σήμερα...το ερώτημα παραμένει..
Έτσι τελείωσε η
ζωή του Αλκιβιάδη στα 45 μόλις χρόνια του.
O Αλκιβιάδης κατή τους αρχαίους
·
Κατα τον Θουκιδιδη ο Αλκιβιαδης δεν θεωρείται υπεύθυνος για την καταστροφή της Αθήνας αλλα οι Αθηναιοι
καταστρεψαν την πολη τους με τις επιλογες τους. Παρά τα κριτικά σχόλια του, ο
Θουκυδίδης παραδέχεται σε ένα μικρό απόσπασμα ότι «δημοσίως, η συμπεριφορά του στον πόλεμο ήταν τόσο καλή για να γίνει
επιθυμητή».
·
Ο Πλούταρχος τον
θεωρεί ως «τον λιγότερο σχολαστικό και
τον πιο απρόσεκτο από όλα τα ανθρώπινα όντα».
·
Ο Διόδωρος Σικελιώτης ισχυρίζεται ότι ήταν «στο
πνεύμα διαμάντι, το οποίο έλαμπε στις μεγάλες επιχειρήσεις».
·
Ο Ξενοφώντας δίνει
έμφαση στην υπηρεσία του Αλκιβιάδη στο κράτος, παρά στα βλαβερά αποτελέσματα
που προκάλεσε.
·
Ο Δημοσθένης υπερασπίζεται την αποτελεσματικότητα του Αλκιβιάδη,
λέγοντας ότι έχει πάρει τα όπλα στην υπόθεση της δημοκρατίας, επιδεικνύοντας
τον πατριωτισμό του, όχι από τα χρήματα και τις ομιλίες, αλλά από προσωπική
υπηρεσία.
·
Ο Ισοκράτη, ισχυρίζεται ότι ο πολιτικός αξίζει την ευγνωμοσύνη των
Αθηναίων για τις υπηρεσίες του.
·
Ο Λυσίας, από την άλλη πλευρά, ισχυρίζεται σε μια από τις
δημιουργίες του ότι οι Αθηναίοι πρέπει να θεωρούν τον Αλκιβιάδη ως ένα εχθρό
επειδή «πλήρωσε με τραύμα την ανοικτή
βοήθεια οποιαδήποτε φίλου του».
·
Ο Αριστοτέλης στο ‘Σύνταγμα των Αθηναίων’, δεν συμπεριλαμβάνει τον Αλκιβιάδη στον κατάλογο των
καλύτερων Αθηναίων πολιτικών, αλλά στο ‘Αναλυτικά’, ισχυρίζεται ότι τα γνωρίσματα ενός υπερήφανου άνδρα όπως ο Αλκιβιάδης
είναι «ηρεμία εν μέσω των αντιξοοτήτων
της ζωής και ανυπομονησία των ατιμώσεων».
·
Ο Ανδοκίδης λέει για αυτόν ότι «αντί
να συμμετέχει όπως το απαιτούσε ο νόμος της πόλης, προτίμησε να συμμορφωθεί με
τον δικό του τρόπο ζωής».
·
Ο
Κορνήλιος Νέπου λέει «ξεπέρασε όλους τους
Αθηναίους στο μεγαλείο και στη μεγαλοπρέπεια της ζωής».
·
Ο Διόδωρος και ο
Δημοσθένης τον θεωρούν σπουδαίο στρατηγό.
·
Σύμφωνα με τον
Φωτιάδη, ο Αλκιβιάδης ήταν ανίκητος στρατηγός, και όπου και να πήγαινε, η νίκη
τον ακολουθούσε - αν οδηγούσε τον στρατό στη Σικελία, οι Αθηναίοι θα απέφευγαν
την καταστροφή και, αν οι συμπολίτες του ακολουθούσαν τη συμβουλή στους Αιγός
Ποταμούς, ο Λύσανδρος μπορούσε να ηττηθεί και η Αθήνα θα κυβερνούσε την Ελλάδα
·
Ο Πλούταρχος
ισχυρίζεται ότι «ο Αλκιβιάδης ήταν ο πιο
ικανός ομιλητής μαζί με τα άλλα δώρα του».
·
Ο Θεόφραστος θεωρεί ότι ο Αλκιβιάδης ήταν ο πιο ικανός στην ανακάλυψη
και κατανόηση των πραγμάτων που απαιτούσε η κάθε περίπτωση. Παρόλο αυτά,
σκόφταντε συχνά στα μέσα της ομιλίας του, αλλά τότε μπορούσε να ξαναρχίσει και
να συνεχίσει με την προσοχή όλου του κόσμου.
·
Ο Εύπολις λέει ότι
ήταν «ο πρίγκιπας των ομιλητών, αλλά στον
προφορικό λόγο ο πιο ανίκανος».
· Ο Δημοσθένης
υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο Αλκιβιάδης θεωρείται ως «ο πιο ικανός ομιλητής της ημέρας».
·
Μια γενικη ανασκοπηση και αποτιμηση και
μερικες σκεψεις..
- Ο Αλκιβιάδης του Κλεινία χαρακτηρίστηκε ως προδότης από την Ιστορία. Μήπως όμως οι δημαγωγοί που οδήγησαν τον εύκολα λανθάνοντα αθηναϊκό όχλο να απομακρύνει τον επικεφαλής της τολμηρής εκστρατείας στη Σικελία πρόδωσαν περισσότερο τους Αθηναίους;
- Άραγε ήταν προδοσία η απόδρασή του στη Σπάρτη; Αν πήγαινε στην Αθήνα με βέβαιη την καταδίκη του σε θάνατο θα γινόταν άλλο ένα λάθος της Εκκλησίας του Δήμου.
- Πόσο μεγαλύτερη προσφορά στη Σπάρτη θα μπορούσε κάποιος να προσφέρει, από το να απομακρύνει την μεγαλύτερη φυσιογνωμία της εποχής του και μάλιστα 2 φορές;
- Ποια απο αυτά είναι στ'αλήθεια προδοσία; Οτι ο Αλκιβιάδης αυτομόλησε στη Σπάρτη για να αποφύγει το θάνατο από την εμπάθεια των δημαγωγών, ή ότι άφησαν επικεφαλής το γερασμένο και αντίθετο από την αρχή με την εκστρατεία;
- Μήπως η Αθήνα πρόδωσε τον εαυτό της πριν προλάβει ο Αλκιβιάδης;
H Αθήνα .. το Φως του Κόσμου …της Δημοκρατίας..ακλουθώντας την στρατηγική που πάντα είχε..όπως σε τόσες και τόσες περιπτώσεις στο όνομα της Δημοκρατίας εκτελούσε ή εξόριζε τους καλυτέρους όπως..Τον Μιλτιάδη, τον Θεμιστοκλή, τον Κίμωνα. τον Περικλή (συκοφαντήθηκε και καθαιρέθηκε), Αριστείδης, Αισχύλος (συκοφαντήθηκαν)... Σωκράτης ….ο Πλάτωνας αναγκάστηκε να λείψει πολλά χρόνια..ο Αριστοτέλης να καταλήξει στους Μακεδόνες..
Αυτή ακριβώς η Αθήνα είχε καταφέρει να εξοντώσει όλες τις
μεγάλες προσωπικότητες που γέννησε.
Ο κύκλος έκλεισε με τις δολοφονίες του Αλκιβιάδη… μάλλον
της τελευταίας μεγάλης ευκαιρίας που είχε η Αθήνα …
Τελος
Πηγες:
1. 1 Πλούταρχος, Αλκιβιάδης Η΄.
2. 2 Θουκυδίδης Ε, 43, 76˙ Πλούταρχος, Αλκιβιάδης ΙΔ. ΙΕ.
3. 3 Ένα από τα περίφημα συμπόσια που έλαβε ο Αλκιβιάδης ήτο και αυτό που περιγράφει Πλάτων στο έργο με τον ομώνυμο τίτλο («Συμπόσιο»).
4. 4 Θουκυδίδης, Η, 14.
5. 5 Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής: «Λεξικόν της Ελληνικής Αρχαιολογίας», Τόμος Α΄, («Αλκιβιάδης»).
6. 6 Πλούταρχος, Αλκιβιάδης. - Nep. Alc. – Θουκυδίδης Ε, 43 56. ΣΤ, 6, 27. 28. Ζ, 18. Η, 14. 45. 57. – Ξενοφώντος Ελληνικά Α΄ 1, 11. 5, 14.
7. 7 Είναι ν’ απορή κανείς πού βρέθηκαν τόσο μίσος και τόση βαρβαρότητα εκ μέρους του Λυσάνδρου!..
8. 8 Η Βιθυνία είναι χώρα της Μ. Ασίας, εις τα ΒΔ της χερσονήσου, μεταξύ Ευξείνου Πόντου, Παφλαγονίας και Φρυγίας. Έλαβε το όνομά της από το θρακικόν έθνος των Θυνών ή Βιθυνών, το οποίον μετά τα Τρωϊκά εγκατεστάθη εκεί.
9. 9 Οι Τριάκοντα Τύραννοι των Αθηνών εκράτησαν την αρχήν επί 8 μήνες. Σκληρότερο εξ αυτών ήσαν οι Κριτίας, Χαρικλής, Θέογνις και Πείσων, ενώ μεριοπαθέστερος ήτο ο Θηραμένης, τον οποίον οι συνάδελφοί του κατεδίκασαν να πιη το κώνειον!..
10. 10 Σκυτάλη· έτσι ελέγοντο οι επίσημες διαταγές διότι εχρησιμοποιείτο κυλινδρική ράβδος δια την κρυπτογραφικήν αλληλογραφίαν μεταξύ των Εφόρων της Σπάρτης και των εν εκστρατεία βασιλέων ή στρατηγών.
11. 11 Ίδε βιβλίον Άγγελου Παν. Σακκέτου: «Οι Άγνωστες Ελληνίδες της Αρχαιότητος», από τις Εκδόσεις «Θέογνις» και δη το άρθρον δια την εταίραν Τιμάνδραν.
12. 12 Πλούταρχος, Αλκιβιάδης 37 – 39.
13. 13 Πλούταρχος, Αλκιβιάδης 39.
14. 14 Πώς είναι δυνατόν να χαρακτηρίζεται θηλυπρεπή ο Αλκιβιάδης όταν, όπως λέει η λαϊκή παροιμία, «δεν είχε αφήσει θηλυκή γάτα» και κατά το τέλος της ζωής του συζούσε με δύο Εταίρες; (Ίδε υπ’ αρ. 11 υποσημείωσίν μας).
2. 2 Θουκυδίδης Ε, 43, 76˙ Πλούταρχος, Αλκιβιάδης ΙΔ. ΙΕ.
3. 3 Ένα από τα περίφημα συμπόσια που έλαβε ο Αλκιβιάδης ήτο και αυτό που περιγράφει Πλάτων στο έργο με τον ομώνυμο τίτλο («Συμπόσιο»).
4. 4 Θουκυδίδης, Η, 14.
5. 5 Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής: «Λεξικόν της Ελληνικής Αρχαιολογίας», Τόμος Α΄, («Αλκιβιάδης»).
6. 6 Πλούταρχος, Αλκιβιάδης. - Nep. Alc. – Θουκυδίδης Ε, 43 56. ΣΤ, 6, 27. 28. Ζ, 18. Η, 14. 45. 57. – Ξενοφώντος Ελληνικά Α΄ 1, 11. 5, 14.
7. 7 Είναι ν’ απορή κανείς πού βρέθηκαν τόσο μίσος και τόση βαρβαρότητα εκ μέρους του Λυσάνδρου!..
8. 8 Η Βιθυνία είναι χώρα της Μ. Ασίας, εις τα ΒΔ της χερσονήσου, μεταξύ Ευξείνου Πόντου, Παφλαγονίας και Φρυγίας. Έλαβε το όνομά της από το θρακικόν έθνος των Θυνών ή Βιθυνών, το οποίον μετά τα Τρωϊκά εγκατεστάθη εκεί.
9. 9 Οι Τριάκοντα Τύραννοι των Αθηνών εκράτησαν την αρχήν επί 8 μήνες. Σκληρότερο εξ αυτών ήσαν οι Κριτίας, Χαρικλής, Θέογνις και Πείσων, ενώ μεριοπαθέστερος ήτο ο Θηραμένης, τον οποίον οι συνάδελφοί του κατεδίκασαν να πιη το κώνειον!..
10. 10 Σκυτάλη· έτσι ελέγοντο οι επίσημες διαταγές διότι εχρησιμοποιείτο κυλινδρική ράβδος δια την κρυπτογραφικήν αλληλογραφίαν μεταξύ των Εφόρων της Σπάρτης και των εν εκστρατεία βασιλέων ή στρατηγών.
11. 11 Ίδε βιβλίον Άγγελου Παν. Σακκέτου: «Οι Άγνωστες Ελληνίδες της Αρχαιότητος», από τις Εκδόσεις «Θέογνις» και δη το άρθρον δια την εταίραν Τιμάνδραν.
12. 12 Πλούταρχος, Αλκιβιάδης 37 – 39.
13. 13 Πλούταρχος, Αλκιβιάδης 39.
14. 14 Πώς είναι δυνατόν να χαρακτηρίζεται θηλυπρεπή ο Αλκιβιάδης όταν, όπως λέει η λαϊκή παροιμία, «δεν είχε αφήσει θηλυκή γάτα» και κατά το τέλος της ζωής του συζούσε με δύο Εταίρες; (Ίδε υπ’ αρ. 11 υποσημείωσίν μας).
